Wiadomości - Wydział Nauk Historycznych - Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

Zdjęcie ilustracyjne — źródło: wikipedia.org CC BY-SA 4.0

Nowe badania i odkrycia w Biskupinie i jeziorach Pałuk

W latach 2020-2021 Centrum Archeologii Podwodnej, UMK realizowało projekt zatytułowany Określenie zasięgu i inwentaryzacja nierozpoznanych części osad obronnych łużyckich pól popielnicowych na terenie Pałuk.

Projekt ten dofinansowany był ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury, uzyskanych z dopłat ustanowionych w grach objętych monopolem państwa, zgodnie z art. 80 ust. 1 ustawy z dnia 19 listopada 2009 r. o grach hazardowych.

W projekcie wykorzystanych zostało szereg nieinwazyjnych metod badawczych oraz archeologiczne prospekcje podwodne.

Stanowisko archeologiczne w Biskupinie jest prawdopodobnie najbardziej znanym obiektem pradziejowym w Polsce. Informacje o nim znajdują się już w podręcznikach do szkół podstawowych. Prowadzone tam badania trwają od dziesiątek lat i nikt by nie przypuszczał, że można coś jeszcze odkryć. Zmieniło się to dzięki pracy archeologów z Centrum Archeologii Podwodnej UMK w Toruniu, którzy ściśle współpracują z Muzeum Archeologicznym w Biskupinie. Przeprowadzone prace przyczyniły się do ciekawych odkryć w samym jeziorze Biskupińskim jak i na bliźniaczych stanowiskach na terenie Pałuk

Projekt Określenie zasięgu i inwentaryzacja nierozpoznanych części osad obronnych łużyckich pól popielnicowych na terenie Pałuk miał na celu sprawdzenie zasięgu łużyckiej osady w Biskupinie oraz czterech innych podobnych osiedli znajdujących się na terenie Pałuk. Badania przeprowadzono w samych jeziorach oraz w strefie brzegowej. Rozpoczęto od zdjęć lotniczych, które umożliwiły stworzenie dokładnych modeli terenu, natomiast badania hydroakustyczne pozwoliły na odwzorowanie dna jezior. Cennym uzupełnieniem realizowanych prac były badania geofizyczne, które w sposób nieinwazyjny dały możliwość „zajrzenia” pod powierzchnię gruntu. Zwieńczeniem realizowanych prac były prospekcje podwodne, przeprowadzone jesienią 2020 roku i wiosną 2021 roku. Wszystkie wymienione działania przyniosły bardzo ciekawe i uzupełniające się rezultaty.

Pod wodą i w strefie brzegowej pięciu badanych stanowiskach archeologicznych znaleziono dużą ilość ceramiki pradziejowej oraz wczesnośredniowiecznej. W dwóch przypadkach udało się badaczom namierzyć konstrukcje drewniane znajdujące się w wodzie. Nie obyło się też bez odkryć spektakularnych zabytków. W samym Biskupinie znaleziono grot włóczni z epoki brązu, a na innym stanowisku tzw. „nagolennik”, czyli unikatowy przedmiot z brązu będący ozdobą obręczową.

REALIZACJA PROJEKTU

SEZON 2020

Projekt Określenie zasięgu i inwentaryzacja nierozpoznanych części osad obronnych łużyckich pól popielnicowych na terenie Pałuk realizowany przez Centrum Archeologii Podwodnej UMK w Toruniu podzielony jest na dwa sezony. W sezonie 2020 wykonano większość badań nieinwazyjnych oraz wykonano pierwsze prospekcje podwodne. Poniżej znajduje się opis tych aktywności.

W kwietniu oraz maju 2020 roku została wykonana kwerenda archiwalna zaplanowana w projekcie. W ramach tego zadania przeanalizowano dostępne dane z Wojewódzkich Urzędów Konserwatora Zabytków w Bydgoszczy oraz Poznaniu. Przeprowadzono kwerendę biblioteczną. Uwzględniono również kartograficzne materiały archiwalne oraz wykonano kwerendę lokalną. W zadaniu tym partycypowało Muzeum Archeologiczne w Biskupinie udostępniając swoje zbiory biblioteczne oraz archiwalne. Wyniki tego działania pozwoliły na określenie potencjału archeologicznego stanowisk oraz sprecyzowanie obszarów uwzględnionych w dalszych zadaniach.

W maju 2020 roku wykonano nieinwazyjne badania geofizyczne metodą georadarową i magnetyczną. Wykonawcą tego zadania była firma Monte Fortino. Odbyły się one w Biskupinie (gm. Gąsawa), Sobiejuchach (gm. Żnin) i Izdebnie (gm. Rogowo), pow. żniński, woj. kujawsko-pomorskie w 2020 r. W sumie z użyciem obu metod badaniami pokryto obszar 6.5 ha. Niniejsze badania pozwoliły sformułować wstępne wnioski na temat archeologicznej przeszłości badanego obszaru oraz efektywnie zaplanować dalsze badania i ocenić skuteczność zastosowanych metod badawczych - magnetycznej i georadarowej. Pomiary geofizyczne wykryły anomalie i zespoły anomalii świadczące o zmianach w stratygrafii, część z nich można na obecnym etapie badań wstępnie interpretować jako obiekty archeologiczne. Przeprowadzone badania pokazują wysoką skuteczność metody magnetycznej stosowanej na potrzeby archeologii w Izdebnie i Sobiejuchach.

W maju 2020 roku zostały również wykonane skanowania hydroakustyczne. Podwykonawcą niniejszego zadania była firma Archcom. Podczas wykonywanych działań badaniom akustycznym poddano 6 jezior przy pięciu stanowiskach archeologicznych obejmując działaniami łącznie 115 ha. Niniejsze badania pozwoliły na sformułowanie wniosków na temat topografii dna jezior i obiektów wystających z dna. Pomiary akustyczne pozwoliły na wyznaczenie anomalii, które mogły okazać się obiektami archeologicznymi. Wyniki tych badań posłużyły do precyzyjnego określenia obszarów do podwodnych prospekcji archeologicznych.

W maju 2020 roku zostały wykonane także skanowania lotnicze. Podwykonawcą niniejszego zadania była firma Archcom. Zdjęć lotniczych dokonano przy pomocy bezzałogowego statku lotniczego, a dzięki nim przygotowano ortofotografie stanowisk będących przedmiotem badań. Łącznie skanowanie objęło 157 ha. Opracowane dane pozwoliły na wybranie obiektów o potencjale archeologicznym na linii lądu i wody oraz w strefie płytkowodnej jezior, czyli tam gdzie poprzednie dwie metody badawcze nie miały dostępu. Obiekty te zostały następnie sprawdzone podczas podwodnych prospekcji archeologicznych.

We wrześniu oraz październiku 2020 roku wykonano podwodne prospekcje archeologiczne w jeziorach uwzględnionych w projekcie. Zadanie to zostało wykonane przez zespół Centrum Archeologii Podwodnej UMK w Toruniu. Obszary oraz punkty do prospekcji zostały wskazane po przeanalizowaniu wyników ze wszystkich czterech poprzednich zadań prospekcji. Wyniki badań podwodnych były bardzo odmienne dla poszczególnych stanowisk. W jeziorze Biskupińskim dno jeziora oraz strefa brzegowa została silnie zmieniona poprzez zasypanie oryginalnych sedymentów jeziornych. Spowodowało to, że w tym jeziorze nie znaleziono pod wodą żadnych konstrukcji a zabytki były nieliczne. W jeziorze Wolskim dno zbiornika nie zostało zmienione przez współczesną działalność ludzką. Dzięki temu zlokalizowano liczny materiał zabytkowy oraz zinwentaryzowano konstrukcje drewniane. W strefie brzegowej jeziora Sobiejuskiego zlokalizowano liczny materiał zabytkowy oraz zinwentaryzowano konstrukcje drewniane. W jeziorze Ostrowitym Trzemeszeńskim również zlokalizowano dużą ilość materiału zabytkowego oraz jeden element konstrukcyjny prawdopodobnie związany z osadnictwem na wyspie. W jeziorze Pakoskim, które w chwili obecnej jest zbiornikiem retencyjnym zabytki zlokalizowano na linii wody i lądu, które poddane są silnemu procesowi wymywania.

SEZON 2021

Głównym zadaniem w sezonie 2021 było ponowne przeprowadzenie prospekcji podwodnych na stanowiskach badanych w roku 2020. Takie działanie miało charakter drugiego przejścia AZP, jakie ma miejsce w przypadku lądowych badań powierzchniowych. W sezonie 2021 przeszukano dno oraz strefę brzegową sześciu jezior przy pięciu stanowiskach archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków.

Pierwszym z nich był Biskupin. W stosunku do sezonu 2020 postanowiono rozszerzyć obszar poszukiwań na północną część jeziora, co przyniosło efekty w postaci zabytków wydzielonych pochodzących z późnego średniowiecza. Można stwierdzić, że jezioro Biskupińskie powinno pozostać przedmiotem intensywnych badań archeologicznych.

Drugim z badanych stanowisk było Izdebno. W trakcie sezonu 2021 potwierdzono liczne występowanie zabytków archeologicznych. Ponadto zinwentaryzowano grupę drewnianych konstrukcji i wykonano modele trójwymiarowe tych obiektów. Należały przyjąć, że w sedymentach jeziornych znajduje się więcej konstrukcji, które nie manifestują się na powierzchni dna. Poważnym problemem konserwatorskim są sezonowe zmiany poziomu wody, które przyczyniają się do odsłaniania drewnianych elementów konstrukcyjnych orz ich przesuszania i przemarzania, co może być przyczyną ich zniszczenia

Kolejnym badanym stanowiskiem były Sobiejuchy (st. 1, 2). Podobnie jak w Izdebnie (st. 5) również w tym przypadku należy zauważyć, że zmiany poziomu wody w akwenie powodują postępującą ekspozycję i niszczenie konstrukcji drewnianych. W sezonie 2021 poziom wody i brak jej minimalnej przejrzystość uniemożliwił inwentaryzację konstrukcji.

W przypadku badań wyspy na jeziorze Ostrowitym Trzemeszeńskim w sezonie 2021 zlokalizowano niewielką ilość zabytków. Jednocześnie nie stwierdzono występowania konstrukcji drewnianych.

Ostatnim z badanych jezior było jezioro Pakoskie. Jest to jezioro zmienione w zbiornik retencyjny, w którym sztucznie i bardzo znacząco zmienia się poziom wody. Spowodowało to częściowe oraz czasowe całkowite zalanie stanowiska znajdującego się na wyspie. W sezonie 2021 wyspa na omawianym jeziorze była całkowicie zalana a wegetacja utrudniała prospekcje. Duże zmiany poziomu wody powodują, że na omawianym stanowisku dochodzi do wypłukiwania zabytków z nawarstwień archeologicznych i czasowej ich ekspozycję w środowisku wodnym i powietrznym.

Prospekcje podwodne przeprowadzone w sezonie 2021 wskazały, że w przypadku dwóch stanowisk (Izdebno st. 5; Sobiejuchy st. 1, 2) w niecce jeziora występują pradziejowe konstrukcje drewniane a dynamiczne zmiany poziomu wody powodują ich niszczenie. Dlatego też te dwa stanowiska wymagają uwagi konserwatorskiej oraz jak najszybszych badań ratowniczych. Pomimo, że na stanowisku w Jankowie st. 1 nie zlokalizowano konstrukcji pradziejowych to dramatyczne sezonowe zmiany poziomu wody powodują wypłukiwanie zabytków z nawarstwień archeologicznych i ich degradację. Dlatego to stanowisko również wymaga znacznej uwagi konserwatorskiej oraz badań ratowniczych. Stoki półwyspu, na którym znajduje się stanowisko Biskupin st. 4 zostało zmienione antropogenicznie i w chwili obecnej nie można stwierdzić występowania w nich nawarstwień archeologicznych. Natomiast brzegi jeziora Biskupińskiego powinny zostać w całości poddane podwodnej prospekcji archeologicznej, gdyż może ona wykazać nowe stanowiska, a co za tym idzie powiększyć wiedzę na temat samej osady w Biskupinie. Stanowisko Ostrowite st. 1 na jeziorze Ostrowitym Trzemeszeńskim dzięki swojemu położeniu i głębokości jeziora jest naturalnie chronione i nie wymaga większego nadzoru konserwatorskiego.