Koszty transportu lądowego i śródlądowego w strefie bałtyckiej w XIV‒XVI wieku
Koszty transportu lądowego i śródlądowego w strefie bałtyckiej w XIV‒XVI wieku; Grant NCN, Preludium Bis, nr 2021/43/O/HS3/02248
Projekt jest realizowany od października 2022 r. przez mgra Mateusza Maćkiewicza jako grant doktorancki pod opieką i kierunkiem dra hab., prof. UMK Krzysztofa Kwiatkowskiego.
Projekt pt. „Koszty transportu lądowego i śródlądowego w strefie bałtyckiej w XIV‒XVI wieku” dotyczy zagadnień historii gospodarczej doby przednowoczesnej. Został on pomyślany jako „klasyczny” projekt badań o charakterze „bazowym”, a więc takich, które dostarczyć mają konkretnych, opracowanych i weryfikowalnych danych kwantytatywnych dotyczących jednego z najważniejszych sektorów gospodarki, jakim jest transport.
Celem projektu jest mianowicie przeprowadzenie badań nad kosztami transportu realizowanego na szlakach lądowych przy użyciu pojazdów kołowych, zwierząt i pojazdów łyżwowych, oraz kosztami transportu śródlądowego odbywającego się przy użyciu jednostek pływających z wykorzystaniem sieci hydrologicznej (rzek, zalewów i jezior) w kilku regionach zachodniej, południowej i wschodniej części strefy bałtyckiej będącej częścią większej przestrzeni gospodarczej przednowoczesnej Europy jaką była strefa hanzeatycka. Przedmiotem analiz będą koszty zarówno przewozów ludzi (i zwierząt), jak i dóbr materialnych. Z uwagi na proweniencję zachowanego materiału źródłowego (pochodzącego głównie, aczkolwiek nie wyłącznie, z największych ośrodków miejskich strefy bałtyckiej) zakres geograficzny badań obejmować będzie obszary Holsztynu, Meklemburgii, Pomorza Wschodniego, Prus oraz Inflant. Pod względem chronologicznym projekt dotyczy okresu od XIV do XVI wieku, a więc obejmuje zarówno tzw. późne średniowiecze, jak i początek epoki wczesnonowożytnej. Jest to przedział czasowy istotny dla dziejów strefy hanzeatyckiej, bowiem obejmuje on zarówno okres największego rozkwitu handlu hanzeatyckiego (XIV‒XV w.), jak i okres następujących po nim strukturalnych przekształceń w sieci handlowej (XVI w.) oraz szeregu zjawisk gospodarczych i politycznych warunkujących te przekształcenia. Pytanie o znaczenie kosztów transportu w kontekście dynamiki przemian zachodzących w strefie bałtyckiej wydaje się nie bez znaczenia.
Planowane badania oparte będą o trzy zasadnicze pytania: a) jak kształtowały się wartości bezwzględne kosztów lądowych i śródlądowych przewozów dóbr oraz ludzi i zwierząt; b) jak kształtował się stosunek wartości cen transportu dóbr względem ich wartości rynkowej; c) jakie były zależności cen transportu poszczególnych typów dóbr oraz ludzi i zwierząt od rodzaju transportu.
Wybór problematyki badawczej podyktowany jest stanem badań nad zagadnieniem kosztów usług transportowych w strefie bałtyckiej, który należy określić jako daleko niezadowalający. Transport będący we wskazanym okresie podstawą zarówno wymiany dóbr, międzyludzkiej komunikacji, jak również ruchliwości ludzi bez wątpienia stanowi jeden z najważniejszych elementów kultury, jak również jeden z zasadniczych czynników ekonomicznych w każdym regionie i nie inaczej jest również w przypadku strefy bałtyckiej. Dla okresu XIII‒XVI/XVII w. dość dobrze rozpoznane zostały już różnorodne aspekty gospodarcze, społeczne, organizacyjne i komunikacyjne dalekosiężnego handlu hanzeatyckiego i związanego z nim transportu morskiego (por. m.in.: R. Hammel-Kiesow / S. Selzer (eds) 2016; U. Ch. Ewert / S. Selzer 2016; A. Huang 2015; A. Nedkvitne 2014; Ph. Dollinger 2012, pp. 181‒204; M. Burkhardt 2009; L. Berggren a.o. (ed.) 2002; C. Jahnke 2000; W. Stark 1973, 1985; J. Sarnowsky 1998; H. Witthöft 1993; H. Samsonowicz 1982, 1968, pp. 179‒221; H. Samsonowicz 1956; M. Biskup 1952; M. Magdański 1939; G. Mickwitz 1938; V. Lauffer 1894). Już jednak w odniesieniu do zagadnienia kosztów frachtu w strefie hanzeatyckiej badania znajdują się w fazie początkowej (por. np.: Th. Wolf 1993). Dogłębne studia dotyczące handlu lądowego, niektórych gałęzi produkcji rzemieślniczej bądź produkcji rolniczej na pobrzeżach Bałtyku i na obszarach ich interioru albo w ogóle nie podejmują problematyki transportu dóbr wyprodukowanych tudzież surowców wykorzystywanych w produkcji (por. m.in.: E. R. Raths 1927; R. Rybarski 1929; M. Magdański 1939; D. Krannhals 1942; S. Mielczarski 1962; J. Ahveneinen 1963; Ch. von Blanckenburg 2001), albo czynią to jedynie cząstkowo na marginesie głównych analiz (por. m.in.: Ch. Link 2014, pp. 183‒187; D. Bulach 2013, pp. 179‒189; H. von zur Mühlen 1996; J. Masonens 1996). Z kolei studia poświęcone cenom w ośrodkach miejskich strefy hanzeatyckiej są nieliczne, a i te, które powstały, odnoszą się jedynie do cen dóbr materialnych (produktów, półproduktów i surowców) i płac, pomijają zaś zupełnie ceny usług transportowych (por.: I. Leimus 2014; U. Hauschild 1973; W. Adamczyk 1938; J. Pelc 1937; M. J. Elsas 1936‒1949). Prac podejmujących problematykę kosztów transportów lądowych i śródlądowych w strefie bałtyckiej, czy nawet szerzej hanzeatyckiej jest bardzo niewiele i mają one albo charakter przyczynków (por.: W. Koppe, G. Koppe 2018; R. Czaja 2012; B. Ballaux 1999; B. Jewsiewski 1970; S. Mielczarski 1965; R. Rybarski 1958, vol. I, pp. 13‒16; vol. II, pp. 311‒312), albo też podejmują aspekty społeczne, organizacyjne bądź techniczne transportu, pomijając zagadnienie kosztów (por. m.in.: J. P. Śliwiński 2014; U. Schnall 1998; H. Hayen 1998; W. Długokęcki 1989; S. Gierszewski 1982, pp. 22‒120; K. Chojnacka 1956; W. Kowalenko 1948; M. Magdański 1939). Również ogólniejsze monografie dotyczące żeglugi śródlądowej lub komunikacji lądowej nie obejmują badań dotyczących kosztów przewozów (por. m.in.: D. Ellmers 1997; M. Eckoldt 1980; M. Quark 1929; H. Schwabe 1899). Tymczasem nie tylko koszty frachtów, ale również przewozów lądowych i śródlądowych warunkowały handel lokalny, regionalny i w pewnym stopniu nawet interregionalny, jak również rzutowały na inne aspekty funkcjonowania ludzkich społeczności, zarówno w zakresie gospodarki, jak i polityki, czy spraw militarnych.
Nowatorskość tak skonceptualizowanego projektu badawczego nie będzie polegać na oryginalności metodologicznej, w tym bowiem zakresie koncepcja badań zakłada zastosowanie powszechnie znanych metod historii gospodarczej (por. pkt 4), ale będzie wynikać z pozyskania nowych danych dotyczących takich aspektów życia gospodarczego strefy bałtyckiej, które dotychczas w badaniach historycznych nad strefą hanzeatycką nie były uwzględniane.
W rezultacie tak pomyślanych badań powinien zostać uzyskany w miarę całościowy, a przede wszystkim miarodajny obraz wysokości kosztów transportu na badanym obszarze między XIV a XVI stuleciem oraz ich różnorodnych determinantów. Uzyskana w ten sposób wiedza i szczegółowe dane powinny w dalszej perspektywie czasowej stać się podstawą dalszych badań nad różnymi zagadnieniami historii gospodarczej, ale także społecznej i kulturowej strefy hanzeatyckiej. W pierwszym rzędzie powinny umożliwić jeszcze bardziej pogłębione badania nad organizacją lądowego i śródlądowego handlu lokalnego i regionalnego w strefie bałtyckiej oraz nad mechanizmami fluktuacji cen i funkcjonowania rynków (por. M. North 1990). W następnej kolejności mogą one mieć potencjał ponownego ożywienia dyskusji nad problematyką tzw. kryzysu Hanzy u progu epoki wczesnonowożytnej, który w nowszych badaniach szczegółowych coraz częściej jest niuansowany, a zarazem podważany w jego dogmatycznej wersji sformułowanej jeszcze w XIX wieku (M. North 2015; S. Selzer 2010, pp. 104‒122). Wyniki badań uzyskane dla strefy bałtyckiej powinny ponadto stanowić wartościowy materiał porównawczy dla innych regionów i stref europejskich we wspomnianym okresie.
W projekcie zostaną poddane analizie trzy podstawowe zagadnienia cząstkowe odpowiadające trzem zasadniczym pytaniom badawczym. Pierwsze z nich dotyczy tego, jak kształtowały się wartości bezwzględne kosztów przewozów dóbr oraz ludzi i zwierząt realizowanych na szlakach lądowych i śródlądowych. Ustalone także zostaną kwantytatywne różnice między kosztami transportu lądowego i transportu śródlądowego w odniesieniu do poszczególnych rodzajów dóbr. Z uwagi na przedział chronologiczny badań obejmujący trzy stulecia postawione zostanie również pytanie o czasowe fluktuacje kosztów obu rodzajów przewozów w poszczególnych regionach uwzględnionych w projekcie. Jedną z kwestii szczegółowych do analizy jest tu zakres wpływu ewentualnych zmian kosztów transportu na kształtowanie się cen produktów żywnościowych na rynkach lokalnych, które w XVI wieku znacząco wzrosły, jako element tzw. rewolucji cen (M. North 1990, pp. 174‒199; P. Malanima 2010, pp. 300‒302).
Drugim aspektem badań będzie analiza stosunków wysokości kosztu transportu dóbr względem ich wartości rynkowej. Poszukiwana będzie odpowiedź na pytania, czy wartość przewożonych dóbr miała w ogóle wpływ na koszt transportu. Jeżeli będzie ona pozytywna, wówczas zostanie podjęta próba ustalenia zbioru czynników, które rozkład tych zależności determinowały, jak również określenia wartości kwantytatywnych tych zależności. Również w odniesieniu do tych zagadnień zostanie przeprowadzona analiza fluktuacji czasowych badanych wskaźników.
Trzeci zakres przedmiotowy projektu stanowić będą badania nad innymi czynnikami warunkującymi wysokość kosztów transportu. Tak więc analizowane będą zależności cen transportu poszczególnych typów dóbr oraz ludzi i zwierząt od rodzaju transportu i szeregu zmiennych związanych z każdym z nich. Szereg pytań szczegółowych dotyczy tego, w jakim stopniu na koszt transportu wpływał rodzaj transportowanych dóbr, ich ilość i sposób pakowania, jak również osoba realizatora i zlecającego akcję transportową. Zweryfikowane zostaną kwantytatywnie zależności kosztów transportu od długości trwania przewozu i dystansu, na jakim on się odbywał. Uwzględnione zostaną również pora roku i związane z nią czynniki pogodowe i w rezultacie podjęta zostanie próba uchwycenia ewentualnego wpływu zmian klimatycznych, wyraźnych w Europie w okresie XIV‒XVI wieku (P. Malanima 2010, pp. 101‒106).
Badania będą miały w zupełności charakter analityczny. W pierwszym etapie przeprowadzone zostanie dokładne rozpoznanie materiału źródłowego o charakterze archiwalnym pochodzącego z kilku największych miejskich ośrodków hanzeatyckich strefy bałtyckiej: Lubeki, Wismaru, Rostocku, Stralsundu, Greifswaldu, Gdańska, Elbląga, Rygi i Rewala. Być może do badań włączone zostaną także Toruń i Szczecin tudzież inne, mniejsze miasta. Badania oparte będą na klasycznej metodzie hermeneutyki tekstu. W rezultacie wstępnych kwerend określona zostanie podstawa źródłowa badań, tzn. konkretne przekazy źródłowe przeznaczone do dalszej szczegółowej analizy. Będą to źródła pisane klasyfikowane do grupy piśmiennictwa pragmatycznego. Najważniejszy typ źródeł stanowią różnego rodzaju zestawienia rachunkowe. Tylko bowiem one zapewniają dla badanego okresu odpowiednio dużą ilość informacji dotyczących kosztów transportu. Pod względem proweniencji w przeważającej mierze źródła te pochodzą ze środowisk miejskich, w tym przede wszystkim stanowią wytwory władz administracyjnych dużych miast strefy bałtyckiej wymienionych wyżej. Charakter uzupełniający będą miały źródła wytworzone w kręgu władzy terytorialnej, mianowicie pruskiej gałęzi zakonu niemieckiego. Wybór bazy źródłowej podyktowany jest z jednej strony stanem zachowania materiału źródłowego, z drugiej zaś charakterystyką tych przekazów pod względem treści. Część tych źródeł dostępna jest w edycjach naukowych (por. m.in.: M. Grulkowski (ed.) 2016; D. Heckmann (ed.) 1992; M. Pelech (ed.) 1987‒1989; R. Vogelsang (ed.) 1976, 1983; O. Greiffenhagen (ed.) 1927; F. Techen (ed.) 1919; A. von Bulmerincq (ed.) 1902, 1909‒1913; W. Ziesemer (ed.) 1911, 1916/1917; E. Joachim 1896; M. Toeppen (ed.) 1871, 1872; F. Crull (ed.) 1864), część natomiast jako materiał archiwalny. W rezultacie kwerendy prowadzonej w pierwszym etapie realizacji projektu zostanie zweryfikowana również przydatność do badań różnego rodzaju zapisów kupieckich (brulionów, notycji, ksiąg) pochodzących ze strefy hanzeatyckiej i powstałych w badanym okresie.
Następny etap badań obejmie analizę poszczególnych przekazów źródłowych przy zastosowaniu metody hermeneutycznej. Będzie ona miała ona na celu zestawienie w postaci bazy danych wszystkich informacji o akcjach przewozowych. Baza danych uwzględniać będzie szereg kategorii informacji charakteryzujących każdą akcję przewozową, m.in.: punkt wyjścia, miejsce docelowe, dystans, data akcji transportowej, rodzaj rzeczy transportowanej, ilość dóbr transportowanych, rodzaj transportu, środek transportu, realizator transportu, zleceniodawca i szereg innych. Pozyskane w ten sposób dane będą stanowić zbiór informacji w postaci rekordów o jednolitej strukturze. Umożliwi to zestawianie rekordów w dowolnych konfiguracjach analitycznych na kolejnym etapie badań.
Analiza pozyskanych danych będzie stanowić trzeci etap badań. Na tym etapie badania oparte będą przede wszystkim o metodę kwantytatywną, metody statystyczne oraz rozumowanie indukcyjne i dedukcyjne. Zastosowana zostanie także metoda porównawcza wraz z metodą indukcyjną umożliwiająca poszukiwanie trendów, cykli oraz ogólnych prawidłowości w badanych zjawiskach.
Zarówno cząstkowe jako końcowe wyniki badań będą publikowane w postaci artykułów w czasopismach oraz rozprawy doktorskiej mgra Mateusza Maćkiewicza.
Opracowania:
Adamczyk W., Ceny w Warszawie w XVI i XVII wieku, Lwów–Warszawa 1938
Ahvenainen J., Der Getreidehandel Livlands im Mittelalter, Helsinki‒Helsingfors 1963
Ballaux B., Molenstenen voor de Kempen. Landvervoer en transportkosten in de vijftiende en zestiende eeuw, Bijdragen tot de geschiedenis, vol. 82 (1999), pp. 269‒279
Berggren L. a.o. (eds), Cogs, Cargoes and Commerce. Maritime Bulk Trade in Northern Europe 1150‒1400, Toronto 2002
Biskup M., Handel wiślany w latach 1454–1466, Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych, vol. 14 (1952), pp. 155–199
Blanckenburg von Ch., Die Hanse und ihr Bier. Brauwesen und Bierhandel im hansischen Verkehrsgebiet, Köln‒Weimar‒Wien 2001
Bulach D., Handwerk im Stadtraum. Das Ledergewerbe in den Hansestädten der südwestlichen Ostseeküste (13. bis 16. Jahrhundert), Köln‒Weimar‒Wien 2013
Bulmerincq von A. (ed.), Die Kämmerei-Register der Stadt Riga 1348‒1361, 1405‒1474, vol. I‒II, Riga 1909‒1913
Bulmerincq von A. (ed.), Zwei Kämmerei-Register der Stadt Riga: ein Beitrag zur deutschen Wirtschaftsgeschichte, Leipzig 1902
Burkhardt M., Der hansische Bergenhandel im Spätmittelalter. Handel ‒ Kaufleute ‒ Netzwerke, Köln‒Weimar‒Wien 2009
Bütow Sascha, Straßen im Fluss. Schiffahrt, Flussnutzung und der lange Wandel der Verkehrsinfrastruktur in der Mark Brandenburg und der Niederlausitz vom 13. bis zum 16. Jahrhundert, Berlin 2015
Chojnacka K., Podstawy techniczne handlu szczecińskiego na Warcie i Odrze w XVI i XVII wieku, Zapiski Historyczne, vol. 22 (1956), issue 1, pp. 80‒118
Crull F. (ed.), Kämmerei-Register der Stadt Wismar aus den Jahren 1326–1336, Jahrbücher des Vereins für mecklenburgische Geschichte und Altertumskunde, vol. 29 (1864), pp. 77–108
Czaja R., Przenoszenie listów między miastami hanzeatyckimi w strefie bałtyckiej w XIV‒XV wieku, Klio. Czasopismo poświęcone dziejom Polski i powszechnym, vol. 23(4) (2012), pp. 7‒24
Długokęcki W., Przewozy na Żuławach na tle sieci drożnej w Średniowieczu, in: S. Gierszewski (ed.) Osadnictwo nad Dolną Wisłą w Średniowieczu, Warszawa 1989, pp. 167‒180
Dollinger Ph., Die Hanse, neu bearb. v. V. Henn, N. Jörn, Stuttgart 2012
Eckoldt M., Schiffahrt auf kleinen Flüssen Mitteleuropas in Römerzeit und Mittelalter, Oldenburg 1980
Ellmers D., Binnenschiffahrt im Mittelalter, in: U. Lindgren (ed.) Europäische Technik im Mittelalter 800 bis 1400. Tradition und Innovation, hrsg. v. Uta Lindgren, Berlin 21997, pp. 337–344
Elsas M. J., Umriß einer Geschichte der Preise und Löhne in Deutschland vom ausgehenden Mittelalter bis zum Beginn des 19. Jahrhunderts, vol. 1‒2,A‒B, Leiden 1936‒1949
Ewert U. Ch., Selzer S., Institutions of Hanseatic Trade. Studies on th ePolitical Economy of a Medieval Network Organisation, Frankfurt/Main 2016
Greiffenhagen O. (ed.), Die ältesten Kämmereibücher des Stadt Reval 1363‒1374, Reval 1927
Grulkowski M. (ed.), Najstarsze księgi kamplarskie Głównego Miasta Gdańska z XIV‒XV wieku, Warszawa 2016
Hammel-Kiesow R., Die Hanse, München 42008
Hammel-Kiesow R., Selzer S. (eds), Hansischer Handel im Strukturwandel vom 15. zum 16. Jahrhundert, Trier 2016
Hauschild U., Studien zu Löhnen und Preisen in Rostock im Spätmittelalter, Köln‒Wien 1973
Hayen H., Landtransport in der Hansezeit, in: J. Bracker (ed.) Die Hanse. Lebenswirklichkeit und Mythos, Lübeck 21998, pp. 800‒811
Heckmann D. (ed.), Das Revaler Kämmereibuch von 1376‒1380, Zeitschrift für Ostforschung, vol. 41 (1992), issue 1, pp. 186‒247
Huang A., Die Textilien des Hanseraums. Produktion und Distribution einer spätmittelalterlichen Fernhandelsware, Köln‒Weimar‒Wien 2015
Jahnke C., Die Hanse, Stuttgart 2014
Jahnke C., Das Silber des Meeres. Fang und Vertrieb von Ostseehering zwischen Norwegen und Italien: 12.‒16. Jahrhundert, Bd. XLIX, Köln‒Weimar‒Wien 2000
Jewsiewski B., Koszty gospodarcze transportu kołowego w Polsce w XVI‒XVIII wieku, Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych, vol. 31 (1970), pp. 165‒175
Joachim E. (ed.), Das Marienburger Tresslerbuch der Jahre 1399–1409, Königsberg i. Pr. 1896
Koppe W., Koppe G., Transportkosten, Ungeld und Miete im Lübecker Livlandhandel am Ende des 15. Jahrhunderts, in: S. Selzer (ed.) Menschen ‒ Märkte ‒ Meere. Bausteine zur spätmittelalterlichen Wirtschafts- und Sozialgeschichte zwischen Hamburg, Lübeck und Reval, Münster 2018, pp. 97‒122
Kowalenko W., Polska żegluga na Wiśle i Bałtyku w XIV i XV w., Roczniki Historyczne, vol. 15 (1948), pp. 336‒377
Krannhals D., Danzig und der Weichselhandel in seiner Blütezeit von 16. zum 17. Jahrhundert, Leipzig 1942
Lauffer V., Danzigs Schiffs- und Waarenverkehr am Ende des XV. Jahrhunderts, Zeitschrift des Westpreußischen Geschichtsvereins, vol. 33 (1894), pp. 1‒44
Leimus I., Vorläufige Bemerkungen zur Entwicklung einiger Löhne und Preise in Reval im 16. Jahrhundert, Forschungen zur baltischen Geschichte, vol. 9 (2014), pp. 50‒66
Link Ch., Der preussische Getreidehandel im 15. Jahrhundert. Eine Studie zur nordeuropäischen Wirtschaftsgeschichte, Köln–Weimar–Wien 2014
Magdański M., Organizacja kupiectwa i handlu toruńskiego do roku 1403, Toruń 1939
Malanima P., Europäische Wirtschaftsgeschichte 10.‒19. Jahrhundert, Wien‒Köln‒Weimar 2010
Masonens J., Infrastruktura un transports Somija un Baltijas juras regiona no vikingu laikmeta lidz viduslaikiem. 800.‒1500. gads, Latvijas Vestures Instituta Zurnals, vol. 1 (1996), pp. 20‒41
Mickwitz G., Aus Revaler Handelsbüchern. Zur Technik des Ostseehandels in der 1. Hälfte des 16. Jahrhunderts, Helsingfors 1938
Mielczarski S., Koszta transportu i ich wpływ na udział kupców w handlu zbożowym w Polsce XVI wieku, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, vol. 13 (1965), issue 2, pp. 269‒279
zur Mühlen H. von, Transportwesen und Reisetätigkeit der Revaler Fuhrleute, in: O. Pelc, G. Pickhan (eds) Zwischen Lübeck und Novgorod, Lüneburg 1996, pp. 202‒221
Nedkvitne A., The German Hansa and Bergen 1100‒1600, Köln‒Weimar‒Wien 2014
North M., Geldumlauf und Wirtschaftskonjunktur im südlichen Ostseeraum an der Wende zur Neuzeit (1440‒1570), Sigmaringen 1990
North M., The Hanseatic League in the Early Modern Period, in: Donald J. Harreld (ed.) A Companion to the Hanseatic League, Leiden‒Boston 2015, pp. 101‒124
Pelech M. (ed.), Nowa Księga Rachunkowa Starego Miasta Elbląga 1404–1414, vol. I‒II, Warszawa–Poznań–Toruń 1987–1989Quark M., Die Entwicklung des Handels, Transports und Verkehrs in Deutschland, Berlin 1929
Raths E. R., Der Weichselhandel im XVI Jahrhundert, Marburg 1927
Rybarski R., Handel i polityka handlowa Polski w XVI stuleciu, t. I‒II, Warszawa 1958
Samsonowicz H., Dynamiczny ośrodek handlowy, in: E. Cieślak (ed.), Historia Gdańska, vol. II: 1454‒1655, Gdańsk 1982, pp. 93‒175
Samsonowicz H., Handel zagraniczny Gdańska w drugiej połowie XV wieku, Przegląd Historyczny, vol. 42 (1956), issue 1, pp. 283‒352
Samsonowicz H., Późne średniowiecze miast nadbałtyckich, Warszawa 1968
Sarnowsky J., Die Entwicklung des Handels der preußischen Hansestädte im 15. Jahrhundert, in: Z. H. Nowak, J. Tandecki (eds), Die preußischen Hansestädte und ihre Stellung im Ostseeraum des Mittelalters, Toruń 1998, pp. 51‒78
Selzer S., Die mittelalterliche Hanse, Darmstadt 2010
Schnall U., Zur Binnenschiffahrt im Mittelalter, in: J. Bracker (ed.) Die Hanse. Lebenswirklichkeit und Mythos, Lübeck 21998, pp. 794‒797
Schwabe H., Die Entwicklung der deutschen Binnenschiffahrt bis zum Ende des 19. Jahrhunderts, Berlin 1899
Stark W., Lübeck und Danzig in der zweiten Hälfte des 15. Jahrhunderts, Weimar 1973
Stark W., Untersuchungen zum Profit beim hansischen Handelskapital in der ersten Hälfte des 15. Jahrhunderts, Weimar 1985
Śliwiński J. P., Uwarunkowania produkcji i spławu przemysłowych towarów leśnych z Wielkiego Księstwa Litewskiego do portów Bałrtyku za Zygmunta II Augusta (1544‒1572), Olsztyn 2014
Techen F. (ed.), Die Wachstafeln des Wismarschen Ratsarchivs, Jahrbücher des Vereins für mecklenburgische Geschichte und Altertumskunde, vol. 83 (1919), pp. 75–104
Toeppen M. (ed.), Zu den Elbinger Kämmereirechnungen, Altpreußische Monatsschrift, vol. 8 (1871), pp. 369–371; vol. 9 (1872), pp. 373–376
Vogelsang R. (ed.), Kämmereibuch der Stadt Revel 1432‒1463, vol. I‒II, Köln‒Wien 1976
Vogelsang R. (ed.), Kämmereibuch der Stadt Reval 1463‒1507, Köln‒Wien 1983
Wachowiak B., Ze studiów nad spławem na Wiśle w XVI‒XVIII w., Przegląd Zachodni, vol. 7 (1951), issue 1, pp. 122‒136
Witthöft H., Zeichen, Verpackung, Mass/Gewicht und Kommunikation im hansischen Handel, in: S. Jenks, M. North (eds), Der hansische Sonderweg. Beiträge zur Sozial- und Wirtschaftsgeschichte der Hanse, Köln–Weimar–Wien 1993, pp. 203‒224
Wolf Th., Massentransport zur See und die Quantifiezierung für die historiscje Forschung, in: S. Jenks, M. North (eds) Der hansische Sonderweg. Beiträge zur Sozial- und Wirtschaftsgeschichte der Hanse, Köln–Weimar–Wien 1993, pp. 225‒234
Ziesemer W. (ed.), Das Ausgabebuch des Marienburger Hauskomturs für die Jahre 1410–1420, Königsberg 1911
Ziesemer W. (ed.), Ein Königsberger Rechnungsbuch aus den Jahren 1433–1435, Altpreußische Monatsschrift, vol. 53 (1916/1917), pp. 253–267